Xosé Barato (recitador), Coro del Conservatorio Profesional “Manuel Quiroga”, Sociedad Coral Polifónica de Pontevedra, Real Filharmonía de Galicia, Maximino Zumalave
Recitador 1:
Caderno de Bitácora de Valentín Paz Andrade
Recitador 1:
Dí o poeta Manuel María que Valentín Paz-Andrade é un importante poeta do mar, que cantou as grandes navegaciós dos nosos mariñeiros, os días e os traballos das xentes de noso por tódalas direciós da Rosa dos Ventos:
Recitador 2:
Benchegados da costa de Sardao
picada nas Berlingas,
escola de arriscada patronía
onde a xente de Bouzas deprendeu
o alfabeto dos ventos e das calmas,
do arroás, das aves e da ardora,
cartilla elemental do mar maior.
Benchegados do Norde,
da luz e a neve boreal unxidos,
parexieros bariles do Grand Sole,
adiantados das Hébridas,
do Berbés e Cangas boniteiros,
forxadores da nova roita céltiga,
da misa azuel de San Patrik ouvidores
e da Virxe da Barca seaeiros.
Benchegados tamén da estremadoura
Terra dos Bacallaus
as orelas do Polo pendurada,
capitáns de Palmeira, para Kipling
criados, mariñeiros de Corme
e destemidos chós de Corrubedo,
na canteira dos ártabros tallados
Coral
En canto tua imaxe,
sombra de Breogán,
que navegas no ar,
de Irlanda ao noso chan
Recitador 1:
Cando ti volvas polo mare é a elexía que Valentín Paz-Andrade escribe no seu poemario “Pranto Matricial”, adicada ao seu amigo e mestre Alfonso Rodríguez Castelao. Paz-Andrade chora á norte de seu “irmán maior”, como él adoitaba chamarle, e entoa un pranto esperanzado no regreso.
Recitador 2:
Na matricial Galiza, sempre túa,
que dende a Torre de Hércules ao Miño
un facho acenderá por cada illa,
cando ti volvas polo mare;
de toxo unha fogueira en cada monte;
cando ti volvas polo mare;
dos castros na coroa unha cachela,
cando ti volvas polo mare;
unha loura candea en cada pino,
cando ti volvas polo mare;
o seu cirio de frouma os alciprestes,
cando ti volvas polo mare;
luces de ardora branca en cada mastro,
cando ti volvas polo mare;
un farol mariñeiro en cada dorna,
cando ti volvas polo mare;
veliñas á xanela en cada casa,
cando ti volvas polo mare;
e as pérolas das bágoas derramadas,
cando ti chegues polo mare;
cando ti chegues polo mare...
Coral
En canto tua imaxe,
sombra de Breogán,
que navegas no ar,
de Irlanda ao noso chan
Recitador 1:
En 1968 Valentín Paz-Andrade escribe o seu poemario Sementeira do Vento
Recitador 2:
Da Natureza eres
ouh vento! vento! vento!
máis que pródigo fillo,
o pai elemental de barba líquida
que enchéu de translucentes oleaxes
os baldíos do éter,
para lle esgazar o himen de silencio
a corola do mundo.
Milagre de pentágramas espidos
de apareadas pautas,
Orfeu que a roda fás da terra toda!
Con tanxer de celestes violinos
a voz segrega espertas da paisaxe,
ameando no cósmico coral,
xunto ao laio de alcáceres dormentes
a cantiga de berce arroladora
do encadeado renacer da vida.
Corpo sin Corpo a percorrela esfera,
do peso do seu ser xa liberado,
mais ferido na agulla das veletas,
con bordón e con fol a andar camiño,
multiplicadas maos virando as cunchas
ateigadas de polen e semente,
das que reciben auroral baptizo
as sete caras do planeta.
Océano de formas debulladas
polo folgo dos anxos.
Soilo de tí pudera no profundo
ouh vento! vento! vento!
esprementar elemental envexa
a cintilante maxestá dos mares.
Envexa do teu ser
máis cristaíño e doce, máis levián
de sustancias alíxeras composto,
por estrelas fuxidas viaxado,
viaxado por trasnos e pantasmas.
Coral
En canto tua imaxe,
sombra de Breogán,
que navegas no ar,
de Irlanda ao noso chan
“Caderno de bitácora”, lugar onde se anotan meticulosamente as incidencias da navegación: rumbos, velocidade, distancias percorridas, ventos, circunstancias atmosféricas, situación de accidentes orográficos descoñecidos... Por extensión, memoria do tempo vivido, tamén soñado. Para esta obra de encargo explícito, Juan Durán escolle de entre os versos de Valentín Paz Andrade –Sementeira no vento e Canto matricial-, tres singraduras para unha viaxe que vai do máis concreto, os lugares da diáspora da Rosa dos Ventos ou os das ribeiras da terra propia, á lembranza do sono truncado da Galicia de Castelao; e de aquí, novamente ao espazo sen tempo do vento, e do mar. Sobre estes versos o compositor arma unha obra densa na súa brevidade, variada nas texturas e rica en expresividade, xunguida na súa amplitude pola presenza de temas recorrentes, motivos derivados e procedementos compositivos reiterados que paga a pena comentar.
A obra iniciase con unha introdución escura e fonda, inmanente e telúrica, como o cabo do mar do Sardao evocado no texto; nela preséntanse xa o que serán os temas articuladores: a chamada das trompas e especialmente o tema do piccolo, cita modalmente alterada dunha melodía tradicional que se irá reiterando e definindo ao longo da partitura, como o auténtico xermolo xeratriz da composición. A escolma dos textos prové a propia articulación musical, en tres claras seccións rematadas polo coral a catro voces. En cada unha das seccións, o recitador declama acompañado por incertos acordes sostidos –clusters-, nos que se observa a coidada adecuación ao tratamento dos tres textos escollidos, segundo o seu carácter: mentres que na primeira e terceira seccións, as estrofas poéticas van marcadas por breves tutti, áxiles e nerviosos, como ondas dun mar picado ou refachos de vento, na sección central -Canto matricial-, a evocación agarimosa da volta do “irmán” Daniel á Terra, descansa sobre lenzos de son homoxéneo de cada unha das familias instrumentais, que se van superpoñendo nun continuum sen interrupcións, como un mar calmo e morno.
Para xunguir as tres partes literarias, o compositor bota man de varios procedementos formais. Primeiramente, o leitmotiv sobre a frase inicial da Marcha do Antigo Reino de Galicia, que se presenta desde o inicio e reaparece unha e outra vez con diferentes instrumentacións e tratamentos ao longo da obra, máis preto da “idea fixa” de Berlioz que do tema condutor wagneriano. Unha vez máis Durán, compositor de sólida tradición académica, mostra o seu gusto pola cita musical como elemento construtivo e evocador, como ten feito xa en tantas outras ocasións –como exemplo ben ilustrativo, case unha travesura maxistralmente resolta, baste lembrar o seu felizcumpleañosmozart.com (2006)-; deste xeito entre nostálxico e tributario, ecóan no Caderno de Bitácora fragmentos de Cantiga -ou Unha noite na eira do trigo- e Un adiós a Mariquiña, do mestre Chané. En segundo lugar, como un gonzo que articula as tres partes, ao mesmo tempo que as relaciona, disponse o coral a catro voces sobre a estrofa “Eu canto túa imaxe, sombra de Breogán...”, reiterado ao remate das diferentes seccións, percorrendo as tonalidades dominantes na obra e amplificado cara ao remate da mesma. Por debaixo desta articulación formal, que remite de lonxe ao tradicional esquema tripartito reexpositivo, os fíos condutores, os temas e os motivos, entrecrúzanse nun arco de tensión e intensidade crecentes, cara a unha textura cada vez máis densa e sonora, ata estalar maxestosa e plena no tutti da orquestra e coro finais, sobre a palabra, “Breogán”.
Caderno de Bitácora –lembremos: lugar onde se anotan as incidencias...- ten algo de inventario e de cartafol sentimental, coas súas citas, a variedade dos procedementos construtivos e as referencias literarias á diáspora, evocada por Paz Andrade, neses lugares de azur, do mar e do vento, nos que se desenvolve a grande aventura épica da Galicia espallada polo mundo. Ten tamén moito de fe na permanencia, no retorno das voces conxuntadas nun coral, e no reencontro con nós mesmos, a través da figura senlleira do “irmán” Daniel, que volve finalmente, polo mar da nosa memoria. O Caderno fica no seu remate esperanzado e aberto, silente, unha música envolvente feita a un tempo de rouco bordón de baixo continuo e cristal de notas lenes; como un vento que zoa perenne e insistente, lembranza da permanencia inmutable do mundo, e promesa da vida renacente.
Extraído das notas ao programa do concerto da estrea absoluta, Pontevedra, 16 de maio de 2012.
Luís Costa Vázquez